ئاریان دەرگەڵەیی – هەولێر
دانەر مستەفا نوێنەری حكومەتی هەرێمی لە وڵاتی ڕووسیا لە پەرتووكێكدا كاریگەریی كوردان لە جەنگی دووەمی جیهانی لە پەرتووكێكدا خستۆتە ڕوو.
ئەو لێدوانێكی بۆ هەولێر دەڵێت: رێکەوتی 9 ئایار رۆژێكی مێژوویی و پڕ لە شانازییە بۆ مرۆڤایەتی و گەلی كوردیشمان. جەنگی دووەمی جیهانی كە بە گەورەترین ڕووداوی مێژوویی و كاریگەرترین قەیرانی مرۆڤایەتی لە ڕووی ئابووری و سەربازی و كۆمەڵایەتی سەدەی بیستەم هەژمار دەكرێت؛ لە ناوبردنی ئەفسانەی نازییەكان ئەوەندە گەورە و كاریگەرە لە مێژووی مرۆڤایەتی و ناو گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتی، زۆربەی وڵاتانی جیهانی سەرقاڵی نووسینەوەی مێژوو و ئەرشیفكردنی ئەم ڕووداوانەن لە بەرژەوەندی خۆیان و، ناكۆكییەکی قووڵیش هەیە لە نێوان دەوڵەتانی بەشدار و هاوپەیمانانی ڕووخاندنی نازییەكان لە ڕووی هێزی سەرەكی و تێكشاندن و لەناوبردنی ئەڵمانیای نازی و نووسینەوەی سەركەوتن و ڕووداوەكانی جەنگی دووەمی جیهانی بۆ بەرژەوەندی خۆیان. گەلی كورد كە یەكێكە لە گەلە دێرینەكانی جیهان، مێژوو و سەروەریییەكانی ڕابردووی گەلی كورد بە پلان و بەرنامەی درێژخایەن ڕووبەڕووی وێرانكاری و شێواندن دەكرێنەوە. لە هەمان كاتیشدا لە لایەن سەركردایەتیی سیاسی كورد و حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە وەك تاكە دامەزراوەی كوردی و كوردستانی لە دنیادا هەوڵی جۆراوجۆر هەیە بۆ رێگاگرتن لەم سیاسەت و وێرانكارییە مێژوویی و ئەرشیفییە كە دژ بە گەلی كورد بەڕێوە دەچێت، بە ئامانجی جۆراوجۆر، لەوانە بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ڕووداوی لەم شێوەیە دووبارە نەبنەوە، لەم رێگایەوە هەوڵی زیاتر بۆ پاراستنی مێژوو و ئەرشیف و یادەوەرییەكان و، ئاشناكردنی ئەم مێژوو و سەروەریانە بە نەوەكانی داهاتوو بدرێت، هەروەها گەیاندنی ئەم ڕاستیانە بە جیهانی سیاسی و ناوەندە زانستییەکان.
نووسەر دەشڵێ: بێگومان، تا ئێستاش زانیارییەکی كەم سەبارەت بە بەشداریی كارایانە و كاریگەری كوردان لە جەنگی دووەمی جیهانی كە پێشكەشیان كردووە كاریان لەسەر كراوە و خراونەتە ڕوو. ئەمە لە كاتێكدایە كوردانی سۆڤیەت بە گشتی (كوردە موسڵمان و ئێزدییەكانیش) لە پاڵ سوپای سوور كە هاوپەیمانی سەرەكی ئەمریكا و بەریتانیا بوون لە دژی نازییەكان بەشدارێكی كارایانە و قوربانی گەورەیان لە پێناو مرۆڤایەتی و سەركەوتن بەسەر فاشیزمدا داوە و، دەیان خەڵاتی جۆراوجۆری سەربازی و بوێرییان پێ بەخشراوە.
كە یادی 80 ساڵەی سەركەوتنە بەسەر نازییەكاندا، ئێمەش شانازی بە بەشدار كارایانەی جەنگەوەرانی كوردمان لە ڕووخاندنی نازییەكان و بەرگرییە سەختەكانی شار و ناوچە گرنگەكانی یەكێتیی سۆڤیەت و ئازادكردنی پایتەختەكانی ئەورووپا دەكەین. جەنگەوەرانی كورد دەیان خەڵات و مەدالیای ئازایەتیان بە بەڵگە و دیكۆمێنت لە پای ئازایەتی و نواندنی قارەمانیەتییەكانیان لەم جەنگە مێژووییە دژ بە فاشیزم پێ بەخشراوە. لەم چوارچێوەیەدا ئێمە وەك نوێنەرایەتیی تاكە حكومەتی كوردی و كوردستانی لە دنیا، هەموو ئەو بەڵگە و دیكۆمێنتە بەنرخانە كە بەشی هەرە زۆریان بۆ یەكەم جارە دەكەونە بەردەستی خوێنەران، كۆمان كردوونەتەوە و لە كتێبێكی شایستە و نایابدا بە ناوی كتێبی یادەوەرییەكان وەك بەڵگەی مێژوویی و ئەرشیفی دیرۆكی و نەتەوەیی، بڵاومان كردۆتەوە.
جیگای باسە ساڵی رابردوو کتێبی “یادەوەرییەكان” بەشداری كورد لە جەنگی مەزنی نیشتمانی (جەنگی دووەمی جیهانی) لە سەركەوتنە هاوبەشەكە بەسەر نازییەكاندا لە فێستیڤاڵی كتێب لە گۆڕەپانی سوور نمایش كرا. كتێبی یادەوەرییەكان باس لە بەشداری كورد دەكات لە سەركەوتنی هاوبەشەكە بەسەر نازییەكاندا لە ١٩٤١-١٩٤٥ بۆیە لە گۆڕەپانی سوور میوانان و ئامادەبووان تێگەیشتن كە قارەمانانی گەلی كورد چۆن بە گیانی دڵسۆزی بەرگرییان لە وڵات دژ بە دژمن كردووە و چ داستان و قارەمانیەتێكیان بەئەنجام گەیاندووە و چارەنووسیان بە كوێ گەیشتووە.